El
Filibusterismo Buod ng Bawat Kabanata (21-39) + Talasalitaan
El Filibusterismo Kabanata 21 – Mga
Anyo ng Taga-Maynila
Ang Les Choches de Corneville ng
bantog na mga Pranses ay may pagtatanghal sa Teatro de Variendades ng gabing
iyon. Mabilis na naubos ang mga tiket para sa dula.
Hindi abalang pumasok sa tanghalan
ang Kastila na tila pulubi na si Camarroncocido. Nilapitan siya ni Tiyo Kiko,
isang matandang lalaki na nakasuot ng amerikanang hanggang tuhod at ipinakita
ang anim na pisong galing sa mga Pranses na kinita niya sa pagdidikit ng mga
paskil.
Ngunit sinumbatan ni Camarroncocido
si Tiyo Kiko at sinabing ang kikitain sa buong palabas ay mapupunta sa mga
pari.
Ang pagtatanghal ay humati sa
Maynila. Masagwa daw at laban sa moralidad ang palabas sabi ng mga tutol na
sina Don Custodio, mga pari, pati na mga babaeng may asawa at may kasintahan.
May mga taong nagtatanggol naman sa
palabas kagaya ng mga pinuno ng hukbo, mga marino, mga matataas na tao, mga
kawani at mga babaeng walang kasintahan.
Naging malaking bulung-bulungan ang
palabas at kasamang nababanggit ang Kapitan Heneral, si Simoun, si Quiroga at
ang mga artista.
Pinuna ni Camarroncocido ang mga nais
manood na kaya daw naroon ay para malaman kung bakit bawal at dapat ipagbawal
ang palabas.
Nang umalis na si Tiyo Kiko ay may
napansin si Camarroncocido na mga taong tila hindi sanay mag-amerikana at sa
wari niya ay umiiwas na mapuna. May isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga
di-kilalang tao na apat o lima sa bawat pulutong.
Pagkaraan ay masiglang lumapit ang
kagawad sa isang karwahe na lulan si Simoun. May narinig si Camarroncocido na
wikang Kastila na ang ibig sabihin ay “Ang hudyat ay isang putok”, saka niya
nasabi sa sarili na tila may binabalak ang mga ito.
Nagpatuloy sa paglalakad ang pulubi.
May dalawang tao siyang naririnig na nag-uusap at sinabing ang mga kura ay
malakas kaysa Heneral. Umaalis daw ang Heneral samantalang ang mga pari ay
naiiwan at ang hudyat na isang putok ang kanilang ikayayaman.
Naaawa man sa bayan ngunit wala
namang pakiaalam si Camarroncocido sa mga narinig.
Samantala, sa labas ng dulaan ay
makikita si Tadeo na niloloko ang isang kababayang tanga sa pagsasabi ng mga
kahanga-hangang kasinungalingan.
Sinabi ni Tadeo sa kausap na kilala
niya ang mga malalaking tao na nadaan at kaibigan niya ang mga ito kahit hindi
naman totoo.
Dumating ang mga mag-tiyahin na sina
Donya Victorina at Paulita Gomez. Kahit na nagbabalatkayo ay nakilala pa rin ni
Tadeo si Padre Irene na di naitago ng tunay na katauhan dahil sa mahaba niyang
ilong. Dumating din si Don Custodio.
Nang dumating sina Makaraig, Pecson,
Sandoval at Isagani ay lumapit si Tadeo sa kanila saka bumati. May sobra silang
isang tiket dahil hindi sumama si Basilio.
Dahil dito’y inanyayahan nila sa
Tadeo sa loob, agad siyang sumama sa apat, at iniwan ang kababayang kanina
lamang ay kausap ngunit ngayon ay nag-iisa na.
Talasalitaan
·
Alingasngas – usap usapan
·
Bihasa – sanay, eksperto
·
Hampaslupa – mahirap
·
Hudyat – palatandaan
·
Kalmen – eksapularyong isinusuot bilang deboto sa
isang santa o santo
·
Kawani – opisyal
·
Kinakatigan – pinapakinggan o kinakampihan
·
Malamlam – mapungay, malabo
·
Mapanibughuin – seloso
·
Masagwa – kahalayan
·
Nag-ibayo – tumitindi
·
Nagkukumahog – nagmamadali
·
Nagpatumpik-tumpik – nagpabagal-bagal
·
Nanlilimahid – maruming-marumi
·
Natitigatig – nayayanig
·
Naulinigan – narinig ng bahagya
·
Pabuya – premyo, gantimpala
·
Pagala-gala – paikot-ikot
·
Pagbabalatkayo – pagkukunwari
·
Pagkakarinyosa – pagkamalambing
·
Pakana – plano
·
Pangingimbulo – pagkainggit
·
Panunuligsa – pambabatikos
·
Paskil – karatula
·
Patid – tigil, hinto
·
Pinakakalansing – pinapatutunog
·
Sekreta – pulis
·
Tiktik – espiya
·
Walang muwang – walang alam
El Filibusterismo
Kabanata 22 – Ang Palabas
Punong-puno ng tao sa dulaan ngunit
lampas na sa oras ay di pa rin nagsisimula ang palabas dahil hinihintay pa ang
Kapitan Heneral. Marami nang naiinip, nagsisipadyak at sumisigaw na buksan na
ang tabing.
Ang lugar na tinatawag na palko na
may pulang kurtina ay uupuan ng Kapitan Heneral. Isang ginoo ang umupo sa
butaka at ayaw tumindig. Si Don Primitivo kasi ang may-ari ng upuan kinauupuan
nito.
Dahil dito’y tinawag ni Don Primitivo
ang tagapaghatid sa upuan nang makita niya na ayaw tumindig ng ginoo. Ang
pagmamatigas ni Don Primitivo ay nagdulot ng kaguluhan at kasiyahan sa mga
taong naiinip.
Samantala, habang nagaganap ang
kaguluhan ay biglang tumugtog ang marchareal dahil dumating na ang Kapitan
Heneral. Sinasabing manonood ang Kapitan Heneral ng palabas dahil sa dalawang
dahilan. Ang una ay hinahamon diumano ito ng simbahan at ang pangalawa ay dahil
ito ay may pagnanasa lamang na makita ang pagtatanghal.
Nasa loob din ng dulaan si Pepay at
katapat ng mga estudyante ang kinauupuang palko nito. Kinuntsaba siya ng mga
estudyante at siyang gagamitin kay Don Custodio upang palambutin ang puso nito.
Noong hapong iyon ay sumulat si Pepay sa kagalang-galang na tagapayo at
naghihintay ng kasagutan.
Naroroon din si Don Manuel na panay
ang pasaring kay Don Custodio. Si Makaraig ay makahulugang tumitingin kay Pepay
na parang ibig ipahiwatig na mayroon siyang sasabihin.
Masaya ang mga estudyante, si Pepay
pati na si Pecson. Si Isagani lang ang hindi dahil nakita niya sa dulaan si Paulita
na kasama ni Pelaez na kanyang karibal.
Maya-maya’y umawit si Gertude, isang
Pransesa. Sige sa pagsalin si Tadeo sa wikang Kastila ng mga salitang Pranses
na naririnig. Gayon din ang ginawa ni Juanito Pelaez kina Paulita Gomez at
Donya Victorina. Lamang ay madalas mali ang pagsalin ni Juanito. Dito rin
nagsimula ang paghanga ng Donya sa kanya at hinangad na pakasalan ang binatang
kuba pag namatay ang mister na si Don Tiburcio.
Umawit din si Serpolette. Mayroong
pumalakpak na nakilala ni Tadeo na si Padre Irene. Pinapag-espiya pala ito ni
Padre Salvi kung sadyang masama nga ang palabas ng mga Pranses. Namukhaan ng
mananayaw si Padre Irene at kakilala pala siya ni Serpolette doon pa sa Europa.
Pagkaraan ay may isang bababeng
dumating na may kasamang asawa. Ipinagmamalaki pa niya ang pagkahuli ng dating.
Nang makitang wala pang laman sa may palko ay inaway ng ginang ang asawa.
Sinutsutan siya ng mga tao at sa inis
ay tinawag niya ang mga ito na mga “ungas” at akala mo daw ay marurunong
mag-pranses.
Si Ben Zayb naman ay panay ang
panunuligsa sa pinapanood at sinabing ang mga nagsiganap ay hindi mga artista
at di marunong umawit.
Sa palabas ay kakikitaan ng kahalayan
at pagnanais sa kababaihan ang mga kalalakihang tulad nina Don Custodio, Tadeo,
Macaraig at Pecson ngunit sila ay nalungkot sapagkat hindi itinanghal ang
hinihintay nilang cancan.
Napag-usapan din ang di pagsipot ni
Simoun sa dulaan. Pinagtalunan naman ng mga estudyante ang kagandahan at
kapangitan ng wikang Pranses.
Galing si Makaraig kay Pepay,
malugkot ang hitsura kaya naman pagbalik niya ay nag-usisa ang mga kapwa
mag-aaral. Dala niya ang balita na may pasya na daw tungkol sa paaralan ayon
kay Padre Irene.
Sinang-ayunan daw ang paaralan ngunit
ito’y ipaiilalim sa Unibersidad ng Sto. Tomas sa pamamahala ng mga Dominikano.
Talasalitaan
·
Alingawngaw – tinig na bumabalik sa pandinig
·
Artilyero – kanyunero
·
Ayuntamiento – Pamahalaang lungsod
·
Butaka – upuang may patungan ng braso; pang-ibabang
mga hanay ng upuan sa teatro o tanghalan
·
Butaw – donasyon
·
Cancan – isang masiglang sayaw na nagsimula pa noong
ika-19 na siglo na ang pinakatampok na galaw ang pasipang pataas sa saliw ng
mabilis na tugtog
·
Dagok – suntok o dating ng suliranin
·
Dometiques – domestic o pantahanan
·
Entrada General – teatro
·
Gora – sombrero
·
Guniguni – imahinasyon
·
Ipalulon – ipalunok, ipakain
·
Kahali-halina – kaakit-akit
·
Matikas – matipuno
·
Manunuligsa – namumuna
·
Mapakali – mapalagay
·
Mapanudyo – mapanukso
·
Masasal – mabilis at malakas na ubo
·
Masatsat – masalita, madaldal
·
Masigabo – mainit na pagtanggap o palakpakan
·
Nakapukaw – nakagising
·
Nakaririmarim – nakadidiri, nasusuka
·
Nakimatyag – nakiusyoso
·
Nakukutya – namamaliit
·
Natitigatig – natitibag
·
Nayamot – nainis
·
Palko – balkonahe, upuan sa itaas ng teatro
·
Panlulumo – panghihina
·
Pasaring – parinig
·
Peluka – wig, pekeng buhok
·
Pinagkuskos – pinagkiskis
·
Servantes – servants o tagapaglingkod
·
Tabing – kurtina
·
Tampalasan – walang galang, bastos
·
Tisiko – may sakit sa baga o tuberculosis
·
Tumambad – lumitaw
·
Udyok – tulak
·
Umilandang – humagis
·
Winawasiwas – iwinagayway
El Filibusterismo Kabanata 23 – Isang
Bangkay
Hindi pumunta sa dulaan si Simoun.
Noong ika-pito ng gabi ay makalawang beses umalis at dumating si Simoun sa
bahay na may iba’t ibang taong kasama. Nang mag-iikawalo na ay nakita siya ni
Makaraig sa may daang Ospital malapit sa kumbento ng Sta. Clara. Nakita naman
siya ni Camarroncocido sa may dulaan nang mag-iikasiyam na may kausap na tila
estudyante.
Hindi rin pumunta sa teatro si
Basilio dahil siya ay papunta sa San Diego. Pupunta siya sa bahay ni Kapitan
Tiyago upang gamutin ito. Habang inaalagaan ni Basilio ang may sakit ay bigla
na lang itong sinusumpong dahil sa sobrang paghithit ng opyo.
Nagbilin naman sina Simoun at si
Padre Irene kay Basilio na pagalingin ang may sakit at pagtiisan ito sa
pag-aalaga.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating
si Simoun. Noon lamang sila muling nagkaharap mula nang huli silang magkita sa
San Diego. Kinamusta ni Simoun si Kapitan Tiyago. Ibinalita naman ni Basilio na
malubha na ang lagay ng Kapitan dahil kalat na ang lason sa katawan nito.
Muling hinimok ni Simoun si Basilio
na makiisa sa himagsikan laban sa pamahalaang Kastila. Ang hindi raw kasi
kakampi sa kanila ay ituturing nilang kaaway na dapat patayin. Si Basilio daw
ang magtatakas kay Maria Clara sa kumbento ni Sta. Clara habang nagkakagulo ang
buong lungsod.
Ngunit huli na daw ang lahat, ani
Basilio. Nalaman niyang nagpakamatay na raw si Maria Clara dahil naroon daw
siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nalaman ang nangyari.
Nang bumalik siya ay nakita niya ang
liham na padala ni Padre Salvi kay Padre Irene na siyang nagpabasa kay Kapitan
Tiyago na nag-iiyak nang mabatid na patay na ang anak.
Nagulat si Simoun sa narinig niyang
balita ngunit ayaw niyang maniwala na totoo ito at pinipilit na buhay pa si
Maria Clara. Nang huminahon na ay umalis agad siya ng silid. Naririnig ni
Basilio ang mga sigaw ng hinagpis ni Simoun habang paalis ito.
Nawala na sa isip ni Basilio ang
pag-aaral at sa halip inisip ang kasalukuyang kalagayan ni Simoun.
Talasalitaan
·
Balaan – bigyan ng paunang paalala
·
Baligho – laban sa katwiran
·
Bugnutin – bigla o madaling magalit
·
Dalisay – puro o walang dungis
·
Dinaluhong – sinugod
·
Humimlay – matulog o mahimbing
·
Kabig – kakampi
·
Kahindik-hindik – katakot-takot
·
Lipos – puno
·
Lubay – tigil o patid
·
Nagpalahaw – umatungal sa iyak
·
Nagugulumihanan – naguguluhan
·
Nag-uulol – nababaliw o nawawala sa isip
·
Nakabubulahaw – nakaiistorbong ingay
·
Nangakatanikala – nakagapos o nakatali
·
Nangatal – nanginig
·
Natighaw – mabawasan o humina
·
Pagpapaunlak – napasunod o nagbigay
·
Pantalya – lampara
·
Polyeto – lampara
·
Sinisikil – iniipit o pinahihirapan
·
Sulak – agos
·
Talamak – marami o kumalay
·
Tigib – masobrahan o matambakan
·
Tigmak – basa o babad
El Filibusterismo
Kabanata 24 – Mga Pangarap
Ang magkasintahang sina Isagani at
Paulita ay mag-uusap sa Luneta.
Galit si Isagani dahil nakita niyang
magkasama sina Paulita at Juanito sa dulaan. Ngunit napag-alaman niya na si
Donya Victorina raw ang may ibig kay Pelaez kaya nagkatawanan sila ng kausap.
Nagkapalitan din sila ng mga pangarap
sa hinaharap. Nais raw ni Isagani na sa nayon manirahan. Para sa kanya, ang
bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan bago pa nakilala at nakita si Paulita.
Ngunit nabatid niyang parang naging may kulang sa kanya ang bayang iyon at
natitiyak niyang ang kulang ay ang kanyang nobya.
Ngunit ayaw pumunta doon ni Paulita.
Ayaw daw niyang magdaan sa mga bundok na malimatik. Ang nais niyang paglalakbay
ay sa pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isagani sa isip ang
pansin ng mga taong pamahalaan sa nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang
kawal na galing sa digma. Sa mga sugatang kawal ay ni walang pumapansin subalit
kay Simoun ay nabahala ang marami. Iba na raw ang mayaman ayon sa binata. Ang
bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati ang Espanya.
Nang dumating sina Paulita ay
nginitian niya ang nobyo. Ngumiti rin si Isagani at tila ba napawi lahat ng
kanyang pagka-inis. Masaya na sana si Isagani ngunit biglang itinanong ni Donya
Victorina kung nasa kanilang nayon ba nagtatago ang asawa niyang si Don
Tiburcio.
Ipinagkaila ng binata ang kanyang
nalalaman. Ngunit may pahabol na tanong ang Donya na ano daw kaya kung pakasal
siya kay Juanito. Kinaiinisan man ang kanyang kamag-aral ngunit pinuri pa niya
si Juanito sa harap ng Donya.
Pinagbigyan ni Donya Victorina na
magkausap ang pamangkin at ang nobyo nito. Kung magkakatuluyan nga naman si
Paulita at Isaganiay masasarili niya si Juanito.
Talasalitaan
·
Naulinigan – narinig
·
Mapaniil – mapang-abuso
·
Naghulas – pagtutubig, lusaw, tunaw, tagas
·
Pagkabusabos – pagkaalipin
·
Sumilay – sumulpot, sumipot, dumating
El Filibusterismo Kabanata 25 –
Tawanan at Iyakan
Ang piging ay idinaos ng mga
mag-aaral sa Panciteris Macanista de Buen Gusto. Labing-apat silang lahat
kabilang na si Sandoval.
Matatalim magsalita ang mga
estudyante. Kahit pa nagtatawanan sila ay ramdam pa din ang kanilang hinanakit.
Dumating na din si Isagani. Si Pelaez
na lang ang wala. Sana daw ay si Basilio na lang ang inimbitahan kaysa kay
Juanito, ani Tadeo. Malalasing pa daw sana nila si Basilio at baka sakaling
mapaamin ang lihim tungkol sa nawawalang bata at sa isang mongha.
Habang kumakain ay inihandog nila kay
Don Custodio ang pansit lang-lang, ang sopas ay tinaguriang sopas ng panukala,
ang lumpiang intsik ay inalay kay Padre Irene at ang torta’y inukol sa prayle
(torta de Frailes).
Tumutol si Isagani. Di daw dapat
isama sa panunumpa ang isang pari. Sinegundahan ito ni Tadeo. Kahabag-habag daw
na inihambing ang alimasag sa mga prayle.
Ang pansit gisado naman ay inukol sa
pamahalaan at sa bayan. Ani Makaraig, ang pansit ay katutubong lutuing
Pilipino. May gusto daw mag-alay ng pansit kay Quiroga na isa raw sa apat na
kapangyarihan sa Pilipinas. Samantalang may nagsabi na sa Eminencia Negra
(Simoun) raw dapat ialay ang pansit.
Hindi handa si Tadeo ng mahilingan
siyang magtalumpati. Nagtalumpati din si Pecson na inatake ang mga pari. Aniya,
mula raw sa kamusmusan hanggang sa libingan ay mga pari ang kasama natin.
May nakakita sa isang utusan ni Padre
Sibyla (biserektor sa Unibersidad) na sumakay sa karwahe ni Simoun. Nagtitiktik
pala ito sa mga mag-aaral. Nasambit tuloy ni Makaraig ang mga katagang “Ang
busabos ng bise-rektor na pinglilingkuran ng panginoon ng Heneral!”
Talasalitaan
·
Naaninaw – nabanaagan
·
Nagmamanman – nag-iimbestiga
·
Pagtalima – pagsunod
·
Piging – handaan
·
Sinipat – tinignan
El Filibusterismo
Kabanata 26 – Mga Paskil
Maagang nagising si Basilio.
Dadalawin niya ang pasyente sa ospital ng San Juan de Dios saka pupunta sa
Pamantasan para sa kanyang lisensiyatura.
Kakatagpuin rin niya si Makaraig para
mangutang ng salapi na kanyang gugugulin. Ang mga naimpok niya kasi ay nagamit
na niya sa pagtubos kay Juli.
Sa kanyang paglalakad ay nakasalubong
niya ang propesor na malapit sa kanyang loob. Tinanong siya ng propesor kung
nasa piging siya kagabi. Mabuti raw at wala ito doon.
Nang malamang kasapi si Basilio sa
kapisanan ay pinayuhan nito ang binata na umuwi na at sirain ang lahat ng
kasulatang magdadawit sa kanya.
Nabanggit ni Basilio si Simoun. Wala
raw kinalaman dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil sa sinugatan ng kung sino.
Anang kausap ay may ibang mga kamay na nakapangingilabot dito.
Tinanong ni Basilio kung may
kasangkot na tulisan. Ngunit ang sagot ng propesor ay wala raw dahil puro
estudyante daw ang sangkot. Sa unibersidad daw ay nakakita ng mga paskin o
paskil na mapanghimagsik.
May nasalubong silang isa pang propesor
na kakilala ni Basilio. Ang sabi’y nangangamoy na raw si Kapitan Tiyagoat
nilalapitan na siya ng mga uwak at buwitre.
Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.
Napag-alaman niya na marami raw mga estudyanteng papupugutan ng ulo,
ipabibilanggo, at ibabagsak sa pag-aaral.
Naalala ni Basilio ang sinabi ni
Simoun na oras na sila’y itiwalag nila ay di sila makatatapos sa kanilang
karera. Dito’y pinaghinalaan ni Basilio si Simoun na may kinalaman sa mga
paskil.
Tinawag ni Simoun si Sandoval ngunit
para itong walang narinig. Tuwang-tuwa naman si Tadeo dahil wala na raw klase.
Ibibilanggo raw lahat ng mga estudyanteng kasama sa kapisanan.
Si Juanito naman ay parang baliw na
paulit-ulit na sinasabing wala siyang kinalaman. Saka umalis nang makitang may
papalapit sa kanilang tanod.
Natanaw ni Basilio si Isagani na
namumutla ngunit pinagpupuyusan ng kalooban. Ani Isagani ay hindi na daw
mahalaga kung sino ang sumulat sa mga paskil dahil tungkulin ng mga pari ang
alamin iyon. Kung nasaan daw ang panganib ay doon sila dumako dahil naroon ang
karangalan.
Dagdag pa niya, kung ang nasasabi raw
sa paskil ay kaayon sa kanilang kalooban, sino man ang sumulat noon ay dapat
daw nilang pasalamatan. Kung hindi naman ay sapat nang tutulan nila at
tanggihan.
Di naman sang-ayon dito si Basilio
kaya tumalikod ito sa kaibigan saka umalis dahil pupunta na siya kay Makaraig
para makahiram ng pera.
Di niya pinansin ang mga senyas ng mg
mga kapitbahay ni Makaraig. Nang makaharap ang dalawang tanod na beterana ay
sinabi niyang naroon siya para makipagkita sa kaibigang si Makaraig.
Nagkatinginan lamang ang dalawang
tanod. Saka dumating si Makaraig, ang kabo, at dalawang kawal. Nagtaka si
Makaraig sa pagparoon ni Basilio. Inusig ng kabo si Basilio saka isinama sa
pagdakip.
Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio
ang kanyang sadya kay Makaraig. Sinabi ni Makaraig na maaasahan siya ni Basilio
at kapag nakapagtapos daw siya ng pagdodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga
kawal na dumakip sa kanila.
Talasalitaan
·
Gugol – gastos
·
Kabo – sundalong may rangong “Corporal” sa militar
·
Kanto – salikop
·
Magara – magarbo
·
Nagunita – naalala
·
Naimpok – naipon
·
Nakaligtaan – nakalimutan
·
Paskin o Paskil –
poster
·
Putahe – pagkain
El Filibusterismo Kabanata 27 – Ang
Prayle at ang Estudyante
Ipinatawag ng isang katedratikong si
Padre Fernandez si Isagani. Ito’y labis na iginagalang ng binata.
Narinig daw umano ng pari ang
pagtatalumpati ni Isagani. Itinanong din nito kung kasama ba siya sa hapunan.
Pinuri ng pari ang pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan.
Nagpatuloy sa pagsasalita ang pari at
sinabing may mga dalawang libong estudyante na raw ang naturuan niya o sinikap
niyang turuang mabuti at karamihan doon ay pumupula at lumalalos sa mga prayle
ngunit walang makapagsalita nang tapatan o harapan.
Ayon naman kay Isagani ay di
kasalanan ng kabataan na magsalita laban sa may kapangyarihan na agad naman
nilang pararatangan ng pilibustero dahil alam ng pari ang ibinubunga ng gayong
paratang.
Sinabi ng pari na di niya inuusig si
Isagani at malaya itong nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase. Sa halip ay
paborito pa nga daw niya si Isagani.
Pangiti namang nagpasalamat ang
binata at sinabing itinatangi rin niya ang katedratiko. Di raw gaya ni Padre
Fernandez ang ibang prayleng Dominikong katedratiko. Saka nisa-isa ang mga
sakit sa pagtuturo ng mga prayle.
Napakagat-labi lamang si Padre
Fernandez at sinabi nitong lampas na sa guhit ng pag-uusap ang mga paratang ni
Isagani.
Giit naman ni Isagani na ang mga
prayle sa lahat ng orden ay naging mga kontratista ng karunungan at sila umano
ang nagsasabi mismo sa mga mag-aaral na hindi raw sila nararapat matuto dahil
balang araw ay magpapahayag ang mga ito ng paglaya.
Dagdag pa ni Isagani, ang kalayaan ay
katambal ng tao at gayundin ng talino at katarungan. Ang pagtanggi ng mga
prayle na matuto sila at lumaya ang dahilan ng kawalan ng kanilang kasiyahan.
Anang pari, ang karunungan daw ay
hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat lamang. Ipagkaloob daw iyon sa mga
walang tibay ng loob at kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin.
Ngunit tinutulan ito ni Isagani.
Aniya, kung ano daw sila ngayon ay ang mga pari ang may gawa. Ang bayan daw na
inaalipin ay natutong magkunwari; ang paghaharian ay lumikha ng mga alipin.
Ipagpalagay daw nila, kahit di totoo,
na ang mga estudyante ay mga walang dakilang asal at katibayan ng loob. Sino
daw ang may kasalanan? Sila daw ba o ang mga nagturo sa kanila sa loob ng may
tatlong siglo? Kung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari ang manggagawa
ng palayok kundi mga sira, siya’y napakatanga na raw marahil. O baka daw marumi
ang putik na ginamit?
Dagdag muli ni Isagani, “Kung gayo’y
higit pang napakahangal gayong alam na palang masama at marumi ang putik ay
bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang ng panahon, at di lamang hangal, kundi
manlilinlang at magnanakaw pa dahil alam nang walang ibubunga ang ginagawa
niya’y patuloy pa sa pagtangap kabayaran at di lamang hangal, mandaraya at
magnanakaw kundi isa pang talipandas dahil ayaw nilang subukin ang kakayahan ng
iba sa paggawa ng magiging kapaki-pakinabang.”
Nakilala ng pari ang kanyang
kagipitan at noon lamang siya nakaranas ng pagkatalo sa isang estudyanteng
Pilipino lamang. Nabanggit ng pari na ang utos na sinusunod nila ay galing
lamang sa pamahalaan.
Ngunit pinulaan ni Isagani ang
pagtatago ni Padre Fernandez sa likod ng pamahalaan.
Muling nangatwiran ang pari at
sinabing ang ibig daw niyang sabihin ay may mga batas na mabuti ang layon
nguni’t masama ang ibinubunga. Ang masamang ugali ng mga mag-aaral ay di daw
dapat isisi sa kanila o kahit sa Pamahalaan kundi sa masamang pagkakatatag
umano ng kanilang kapisanan.
Ani Isagani, “Opo, may pumipilit na
sila’y mag-aral. Katungkulan ng bawat tao na hanapin ang kanilang kaganapan ng
pagkatao. Katutubo sa tao na linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang
nais na ito rito dahil ito’y hinahadlangan. Ang bumubuhay sa pamahalaan ay
humihingi sa pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa bansa. Pamahalaan
na rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay maghanap
ng karunungan dahil sa inyong pag-aglahi sa amin sa kawalang pinag-aralan at
kamangmangan. Kami’y inyong hinuhubaran at pagkarapos ay pinagtatawanan ninyo
ang aming kahihiyan.”
Talasalitaan
·
Buhong – mapanlinlang
·
Capista – tagapaghatid
·
Inuupasalaan – manirang-puri
·
Itinangi – pinapahalagahan, pinag uukulan ng mamumukod
na pagmamahal
·
Karangalan – dignidad
·
Katedratiko – paring propesor
·
Lumait – umapi, kumutya
·
Mangmang – walang alam
·
Nakatutop – nakalagay
·
Pagbabalatkayo – pagkukunwari
·
Paghuhulo – pagkakaintindi
·
Payabungin – paunlarin
·
Pensing – eskrima
·
Salat – kulang
·
Siniil – ginipit
·
Tinakpan – ipininid
·
Tinutuligsa – pinupuna
·
Tutusin – bibilangin
El Filibusterismo
Kabanata 28 – Pagkatakot
Sa El Grito ay pinangalandakan ni Ben
Zayb na tama siya sa madalas niyang sabihin na nakasasama sa Pilipinas ang
pagtuturo sa kabataan. Pinatutunayan umano ito ng mga paskil.
Binalot ng takot ang lahat mula sa
Heneral hanggang sa mga Intsik. Hindi na din nakapunta sa basar ni Quiroga ang
mga prayle. Inayos din ng mga Intsik ang kanilang mga tindahan upang madali
itong maisara kung sakali.
Naisip ni Quiroga na sumangguni kay
Simoun upang itanong kung panahon na upang gamitin ang mga baril, pulbura at
bala na ipinatago nito sa kanya.
Ayon sa napag-usapan nila ni Simoun
ay palihim na ilalagay ang mga baril sa mga bahay-bahay at saka magpapahalughog
ang pamahalaan. Maraming madarakip lalo sa mga mayayaman at ito ay
magpapatulong sa kanila na mangangahulugan ng malaking salapi.
Ngunit hindi nakausap ni Quiroga si
Simoun. Ipinasabi lamang na huwag galawin ang anuman sa kinalalagyan.
Pumuta si Quiroga kay Don Custodio
upang isangguni kung dapat niyang sandatahan ang sariling tahanan. Subalit ayaw
rin tumanggap ng bisita si Don Custodio. Kaya naman kay Ben Zayb nagtungo si
Quiroga. May dalawang rebolber na nakapatong sa mga papeles ng manunulat kaya
ng makita niya ang mga ito ay nagpaalam kaagad ang intsik at nagdahilang may
sakit.
Kinahapunan ay may kumalat na
balitang may panayam ang mga estudyante at mga tulisan sa San Mateo. Ang balak
daw na paglusob ng mga ito sa lungsod ay nabuo sa isang Pansiterya.
May bapor pandigma pa daw ang mga Aleman.
May mga estudyante daw na nagtungo sa Malakanyang upang magpahayag ng
pagkamaka-Kastila ngunit nahulihan sila ng armas kaya ang mga ito ay
pinagkukulong. Naligtas daw ang Heneral dahil noo’y nakikipanayam sa mga puno
ng orden o provincial sa Pilipinas.
May nagmungkahi na magpabaril ng
isang dosenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo. Sabi naman ng isa’y sapat
nang palakarin sa mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang kanyon
upang ang lahat ay magsisipanhik ng bahay para manahimik. Anang isa,
pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.
May naghalughog sa bahay ni Kapitan
Tiyago kung saan si Basilio ay nanunuluyan. Hinahanap nila ang mga kasulatan ng
binata. Maya-maya’y dumating si Padre Irene saka nagbalita ng mga nakakatakot
sa matanda.
Natakot si Kapitan Tiyago sa mga
kwento ng pari. Napadilat ang Kapitan habang nakakapit sa kura. Nagpumilit
siyang makabangon ngunit hindi niya kaya. Bumagsak ito na bumubula ang bibig
saka namatay. Nakahawak ang patay kay Padre Irene na nakaladkad niya hanggang
sa gitna ng silid.
Sa isang binyagan kinagabihan ay may
nagsabog ng kwalta. Nag-agawan ang mga bata kaya maingay sa may pinto ng
simbahan. May nagdaang opisyal at nabigla ito sa mga nakita. Inakala niyang
gawa iyon ng mga pilibusterilyo kaya hinabol ng sable ang mga batang nagsipasok
sa simbahan. Nagtakbuhan ang mga tao dahil nagsimula na raw ang himagsikan.
May dalawang tao na nahuling
nagbabaon ng sandata sa silong ng isang bahay na tabla. Hinabol ng mga tao ang
dalawa upang ibigay sa pamahalaan ngunit hindi nila iyon nahuli. Ang mga baril
ay lumang eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit.
May beteranong napatay ng isang
kawani sa pag-aakalang isa itong estudyante. Patay rin ang isang bingi na hindi
sumagot ng tanungin.
Sa isang tindahan ay napag-usapan si
Tadeo. Binaril na raw ito kaya napadaing ang babaeng kausap. Marami raw kasing
utang sa ginang si Tadeo. Sinabihan naman siya na baka raw madamay pa kay Tadeo
ang may-ari ng tindahan kaya natahimik ang babaeng kanina lang ay dumaraing.
Si Isagani naman daw ay kusang
nagpadakip. Isa daw siyang luku-luko ayon sa usapan. Malamang daw ay babarilin
din iyon. Wala namang paki ang babae dahil wala naman daw utang sa kanya ang
binata. Baka daw pakasal na din sa iba si Paulita.
Halos lahat ng mga bahay ay may
nagru-rosaryo.
Sa tinutuluyan nina Palcido
Penitente, hindi naniniwala ang platero sa mga paskil. Si Padre Salvi lang daw
ang may gawa noon. Ayon naman sa isa ay si Quiroga ang may gawa dahil may ibig
daw ipasok na kontrabando ang Instik na nasa look na sandaang libong pisong
mehikano. Nagkaroon daw ng kaguluhan. Pinadulasan ang mga kawani sa adwana at
nakalusot ang salapi.
Pagkaraan ay may narinig silang mga
yabag. Kay Quiroga naputol ang usapan ngunit kunwari’y binanggit ng isa si San
Pascual Bailon. Ang dumating pala ay si Placido kasama ang manggagawa ng
kuwitis o pulbura ni Simoun.
Hindi raw nakausap ni Placido ang mga
bilanggo. Ayon sa manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon.
Hindi daw mangyayari iyon sabi ng isa dahil si Simoun na siyang madalas magpayo
ng ganun ay maysakit. Nagkatinginan na lang ang dalawang bagong dating.
Pinalitan ang mga tanod sa pinto ng
siyudad nang gabing iyon. Mga artilyerong Kastila ang ipinalit.
Kinabukasan sa Luneta ay may nakitang
bangkay ng isang dalagitang kayumanggi. Halos hubad ang bangkay. Nakita man
iyon ni Ben Zayb ay di na rin niya ibinalita.
Talasalitaan
·
Albacea – tagaganap ng huling bilin o testamento ng
namatay
·
Aleman – taong taga-Germany
·
Kimi – namumula ang pisngi
·
Kuwalta – salapi, pera
·
Pahumal – nauukol sa ilong
·
Pinagpipiit – pinagkukulong
·
Sable – espada
·
Timpiin – supilin
·
Tudling – kulubot
El Filibusterismo Kabanata 29 – Ang
Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiyago
Marangya ang libing ni Kapitan
Tiyago. Hinirang si Padre Irene na tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento
ng kapitan. Ang malaking kayamanan ng namatay ay napunta sa Sta. Clara, sa
Papa, sa Arsobispo, at sa mga orden. Ang dalawanpung piso ay itinira para
pangmatrikula ng mga estudyanteng mahihirap.
Inalis ni Kapitan Tiyago ang
dalawampu’t limang piso na pamana kay Basilio dahil sa kawalang-utang na loob
umano nito ngunit isinauli ni Padre Irene at siya na raw ang magpapaluwal sa
sariling bulsa.
Pinagtatalunan nila kung anong damit
ang susuotin ni Kapitan Tiyago. Ipinirisinta ni Kapitan Tinong ang kanyang
sirang damit-Pransiskano na nabili niya sa isang prayle sa halagang tatlumpu’t
anim na piso. Handa raw niya itong ibigay sa kaibigan na ni minsan ay hindi
niya nadalaw noong nabubuhay pa.
Ang sastre ay tumutol at sinabing
dapat prak ang ipasuot dahil ito ang suot ng kapitan nang magpakita sa mga
mongha at ito ay laging naka-prak kapag dumadalo noong araw sa mga pagtitipon.
Nagprisinta pa ang sastre na hindi sisingilin nang mahal kapag sa kanya
ipinagawa ang ipababaong damit. Tatlumpu’t dalawang piso ang halaga ng niyari
niyang damit.
Ngunit sa bandng huli ay si Padre
Irene pa rin ang nasunod kaya isang lumang damit ng Kapitan ang ipinasuot nito.
Usap-usapan na nagpakita umano ang
kaluluwa ni Kapitan Tiyago. Dala ng namatay ang kanyang sasabunging manok, ang
pisngi niya ay nananambok sa nganga at nasa kanyang bibig ang opyo.
Ang mga kasama ni Kapitan Tiyago sa
sabungan na naroon ay pinag-usapan kung hahamunin kaya ni Kapitan Tiyago si San
Pedro na pagsabungin ang kanilang manok sa langit.
Ayon kay Don Primitivo, naniniwala
siyang parehong mananalo sina San Pedro at Kapitan Tiyago sa pagsasabong.
Sinalungat naman ni Martin Aristorenas ang teorya ni Don Primitivo. Para sa
kanya, meron talagang mananalo at matatalo.
Tatlong pari ang nagmisa sa libing.
Maraming kamanyang ang sinunog at agua bendita ang ipinandilig sa kabaong.
Hindi rin mabilang ang inawit na mga awiting Latin tungkol sa patay. Marami rin
ang sumakit ang ulo sa katutugtog ng plegarya.
Humanga ang lahat sa libing ni
Kapitan Tiyago. Si Donya Patrocinio na kalaban naman ng kapitan noon sa
pagkabanal ay inggit na inggit sa libing ni Kapitan Tiyago at tila nagnanais na
mamatay na rin kinabukasan upang magkaroon ng libing na higit pa sa naging
libing yumaong katunggali.
Talasalitaan
·
Apyan – sigarilyo
·
Budhi – kalooban
·
Dayukdok – gutom an gutom
·
Hitso – nganga
·
Kuwakong – pinaglalagyan ng Tabako
·
Maringal – marangya
·
Prak – barong Tagalog
·
Pinawalang-bisa – binalewala
·
Sumakabilang-buhay – namatay
El Filibusterismo
Kabanata 30 – Si Huli
Balita sa buong San Diego ang
pagkamatay ni Kapitan Tiyago at pagkakadakip kay Basilio. Dinamdam ito ng buong
bayan lalo na si Huli.
Hindi mawala sa kanyang isip ang
sinapit ng katipan. Nais niyang makalaya ito kaya naisip niyang lapitan si
Padre Camorra dahil alam niyang isang salita lamang ng pari ay makakalabas ng
kulungan si Basilio.
Gabi-gabing hindi pinapatulog ng
pangamba ang dalaga at madalas din siyang bangungutin. Urong-sulong siya kung
hihingi ng tulong sa pari o hindi.
Makaraan ang ilang araw ay nabalitaan
niyang nag-iisa na lamang sa kulungan si Basilio dahil nakalaya na ang ibang
mga nakapiit. Wala tagapagtanggol si Basilio at wala rin naman kamag-anak lalo
pa’t kamakailan lang ay namatay na si Kapitan Tiyago. Ipatatapon daw ito sa
Carolinas.
Ayaw mang pumunta ni Huli sa kumbento
upang humingi ng tulong kay Padre Camorra dahil natatakot siya sa binabalak at
hinihinging kapalit nito ay napilitan pa rin siyang humingi ng tulong dito.
Pinilit din siya ni Hermana Bali sa pag-aakalang ang pari na lamang ang pag-asa
ni Basilio.
Nang hapong iyon ay nagawa ni Padre
Camorra ang panghahalay kay Huli. Kinagabihan, usap-usapan si Huli at ang
pagtalon niya sa bintana ng kumbento na kanyang ikinamatay.
Patakbo siyang nilapitan ni Hermana
Bali at bumaba sa pinto ng kumbento.
Ang lolo ni Huli na si Tandang Selo
ay nagsisigaw at nagwala sa harap ng kumbento. Hindi niya kinaya ang nangyari
sa apo. Bigo rin siya sa paghahanap ng hustisiya kaya naisipan na lang ng
matanda na sumama sa mga tulisan.
Talasalitaan
·
Agua Bendita – Banal na tubig (Holy Water)
·
Islas Carolinas – lugar kung saan ipatapon si Tano na
maaaring pagtapunan din kay Basilio
·
Kandili – proteksyon
·
Nahimatay – nawalan ng malay-tao
·
Takipsilim – dapit-hapon
·
Umiimik – kumikibo
·
Umuukilkil – paulit-ulit
El Filibusterismo Kabanata 31 – Ang
Mataas na Kawani
Hindi nabalita sa mga pahayagan ang
pagkamatay ni Huli. Ang tanging nabalita sa tulong ni Ben Zayb ay ang kabutihan
umano ng Heneral. Nakalaya na sina Makaraig at Isagani at tanging si Basilio na
lamang ang hindi.
Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si
Basilio. Mabuting bata raw ito at malapit nang matapos sa panggagamot. Lalo
lamang napahamak si Basilio dahil bawat sabihin ng kawani ay panay ang tutol ng
Heneral.
Dapat daw ay magkaroon ng halimbawang
di dapat tularan ang mga mahilig sa pagbabago. Pinagbintangan si Basilio ng
Heneral na gumamit ng bawal na aklat sa medisina.
Ayon sa Kawani ay dapat matakot ang
Heneral sa bayan. Natawa lamang ang Heneral dahil wala umano siyang pakialam sa
bayan sapagkat ang naglagay sa kanya sa pwesto ay ang bayang Espanya at hindi
ang bansang Pilipinas.
Kapag itinanggi umano sa isang bayan
ang liwanag, tahanan, katarungan at kalayaan ay ituturing ng bayan na
magnanakaw ang nagtanggi ng mga ito.
Pagkaalis ng Kawani makaraan ang
dalawang oras ay nagbitiw ito sa tungkulin at nagsabing siya’y uuwi na sa
Espanya lulan ng kasunod na bapor.
Talasalitaan
·
Katampalasanan – kalupitan
·
Koreo – sulat
·
Lakayo – komikero (clown)
·
Padrino – ninong
·
Umalingawngaw – magkalat ng balita
El Filibusterismo Kabanata 32 – Ang
Bunga ng mga Paskil
Dahil sa mga nangyari sa mga
mag-aaral ay hindi na nagpaaral ng mga anak ang mga magulang.
Sa unibersidad naman ay maraming
bumagsak at bihira ang pumasa sa mga eksamen at sa kanilang kurso. Hindi man
nakapasa ay ikinatuwa pa rin iyon ni Tadeo at sinunog pa ang kanyang mga aklat.
Hindi rin nakapasa sina Makaraig, Pecson, at Juanito Pelaez.
Si Pelaez ay napatali sa negosyo ng
ama. Nagmadali namang pumunta sa Europa si Makaraig. Sina Isagani at Sandoval
lamang ang nakapasa. Si Basilio naman’y hindi pa nakakakuha ng pagsusulit dahil
nasa bilangguan pa. Sa bilangguan na rin niya nalaman ang pagkawala ni Tandang
Selo at pagkamatay ni Juli. Sa tulong ng kutserong si Sinong na tanging
dumadalaw sa kanya ay nalaman niyang lahat ang mga pangyayari.
Samantala, ayon kay Ben Zayb ay
mabuti na ang lagay ni Simoun. Mamamahala umano ito ng isang piging sa bahay ni
Kapitan Tiyago na nakuha ni Don Timoteo Pelaez sa murang halaga.
Mula noo’y madalas si Simoun sa
tindahan ng mga Pelaez na usap-usapan ng iba na pinakisamahan na niya. Ilang
linggo lang ay nabalitang ikakasal na si Juanito kay Paulita. Bagay umano ang
dalawa dahil pareho silang walang isip at makasarili.
Buwan na ng Abril at limot na ang mga
pangamba. Hinintay-hintay ng buong Maynila ang piging sa kasal nina Juanito at
Paulita. Isang bagay lang ang pinagkakaabalahan at iniisip ng ilan, ang
makipagkaibigan kay Simoun at Don Timoteo Pelaez para maimbita sa kasal.
Ninong daw ang Kapitan Heneral sa
nalalapit na kasal at si Simoun ang mag-aayos at maghahanda nito.
Talasalitaan
·
Bilangguan – piitan, bilibid
·
Bitayan – entablado
·
Hukom – tagahatol
·
Mabimbin – maantala
·
Mapawi – maparam, kumupas
·
Pagsalakay – paglusob
·
Palugid – pagpapaurong sa parusa
·
Talumpati – panayam
El Filibusterismo Kabanata 33 – Ang
Huling Matuwid
Maaga pa ay inayos na ni Simoun ang
kanyang mga hiyas at armas. Araw na ng kanyang pag-alis at sasabay na siya sa
Kapitan Heneral. Naniniwala ang marami na hindi magpapaiwan si Simoun dahil
baka marami ang mga taong galit at maghiganti sa kanya o kaya naman ay
pag-uusigin siya ng kahaliling Heneral.
Kinahapunan ay nagkulong si Simoun sa
kanyang silid at nagbilin na wala siyang ibang tatanggapin kundi si Basilio
lamang. Dumating si Basilio at nagulat ni Simoun sa laki ng ipinagbago ng
binata.
Payat na payat na ito, humpak ang mga
pisngi, gulo ang buhok, walang ayos ang pananamit at wala na ang dating amo ng
kanyang mga mata. Si Basilio ay tila isang patay na muling nabuhay.
Nasambit ni Basilio kay Simoun na
naging masama siyang anak dahil hindi niya ipinaghiganti ang kasawian ng
kanyang ina at kapatid. Sa kanyang pag-iwas kay Simoun at sa mga plano nito ay
wala umano siyang napala kundi ang pagkakulong. Handa na raw siyang sumanib
dito.
Nagsalita si Simoun at sinabing nasa
panig daw pala niyang talaga ang katwiran. Ang kanyang usapin ay siyang usapin
ng mga sawimpalad na tulad ni Basilio.
Tumayo si Basilio at sinabing
matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-aalinlangan. Si Simoun
naman ay nagsabi na ang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak
ay ang mga mabait na hindi makapagdesisyon ng maigi at ayaw ng gulo. Kung
nagkatulungan na daw sana noon pa ang mga nasa mataas na lipunan at ang mga
nasa ibaba, ang gawain sana ay mapagkawanggawa at hindi madugo at buktot.
Nagpunta sila sa laboratoryo at
ipinakita ni Simoun ang isang granada kay Basilio. Napag-usapan nila kung paano
ito ginagamit at saan nila ito gagamitin. Sa kapistahan daw umano nila
gagamitin ang tila ilawan ngunit isang granada na pipinsala sa mga bisita sa
pista.
Ang plano ay magtatagpo sina Kabesang
Tales at Simoun sa siyudad upang agawin ang mga armas na itinago ni Simoun sa
tindahan ni Quiroga.
Si Basilio naman ang namumuno sa mga
arabal at pag-aagaw ng mga tulay. Magkukuta siya roon upang sumaklolo kina
Simoun. Papatayin niya ang lahat ng laban sa paghihimagsik at lahat ng lalaking
tatangging sumama at humawak ng sandata.
Sinabihan ni Simoun si Basilio na sa
ikasampu ng gabi ay magkikita sila sa tapat ng simbahan ng San Sebastian para
sa mga huling tagubilin.
Talasalitaan
·
Balang – lukton
·
Makahuma – makagalaw
·
Nag-aatubili – nag-uunong-sulong, nag-aalinlangan
·
Nagbunsod – nagtulak
·
Pinaglagakan – pinagtaguan
El Filibusterismo Kabanata 34 – Ang
Kasal ni Paulita
Ika-walo na ng gabi. Nasa daan pa si
Basilio ng maisip na makituloy sa kaibigang si Isagani. Ngunit hindi pala umuwi
ang kaibigan sa buong araw na iyon.
Dalawang oras na lang at sasabog na
ang ilawan ni Simoun. Marami tiyak ang mamamatay. Sinalat ni Basilio ang
kanyang rebolber at naalala ang babala ni Simoun na lumayo siya sa daang
Anloague.
Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa
daang iyon. May binanggit na kasayahan si Simoun kung saan sa bahay na iyon
idaraos ang piging sa kasal nina Paulita at Juanito.
Nakita niya ang pagdating ng sasakyan
ng bagong kasal. Naisip niya ang kaibigang si Isagani. Naawa siya rito at
naisip na yakaging sumama sa himagsikan. Ngunit naisip din niya na malamang ay
di papayag si Isagani dahil hindi pa naman nito naranasan ang mga naranasan ni
Basilio.
Muli niyang naalala ang kanyang
pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral, at ang nangyari kay Huli. Saka muling
hinaplos ang puluhan ng rebolber at ninasang dumating na sana ang sandaling
hinihintay.
Dumating ang sasakyan ni Simoun
kasama ang kutserong si Sinong. Sumunod sila sa sasakyan ng bagong kasal.
Nagtungo din si Basilio sa Anloage sa
bahay ni Kapitan Tiyago. Doon kasi gaganapin ang hapunan at nandoon din ang
Kapitan Heneral na ninong sa kasal. Dala naman ni Simoun ang ilawan na kanyang
handog.
Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay
makikita sa mga dingding ang mga magagarang palamuting papel, aranya, at mga
bulaklak. Ang kurtina sa bahay ay may pulang pelus na nabuburdahan ng ginto at
may unang titik ng pangalan ng mag-asawa.
Napakagara ng bahay na iyon. Parang hapag
ng mga diyoses ang pagdarausan ng hapunan. Para sa mga dakilang panauhin ang
mesa at ang mga diyus-diyusan ay sa asotea nakalagay. Pipito ang doon ay
nakaupo. Naroon ang pinakamasarap at mahal na alak. Ubos-kaya si Don Timoteo,
ang ama ng lalaking ikinasal.
Talasalitaan
·
Bumabaha – umaapaw
·
Gumigiit – pumipilit
·
Lasug-lasog – wasak, punit-punit, durog
·
Mawaglit – mawala
·
Nasinagan – nasikatan
·
Pagdarausan – paggaganapan
·
Puluhan – tangkay, tatagnan, bitbitan
·
Pumpon – kumpol, bungkos
El Filibusterismo Kabanata
35 – Ang Piging
Ikapito ng gabi nang simulang
dumating ang mga bisita sa bahay ni Kapitan Tiyago kung saan naroon ang piging
para sa ikinasal. Unang dumating ang maliliit na tao hanggang sa may malaking
katayuan sa tungkulin at sa kabuhayan. Lahat ng mga bisita ay pinagpupugayan ni
Don Timoteo.
Dumating na rin ang bagong kasal
kasama si Donya Victorina. Si Padre Salvi ay naroon na ngunit wala pa ang
Heneral. Pupunta sana sa palikuran si Don Timoteo ngunit di siya makaalis dahil
wala pa ang Heneral.
Mayroong pumintas sa mga kromo sa
pader. Nagalit ang Don at sinabing iyon daw ang pinakamahal na mabibili sa
Maynila. Kinabukasa’y sisingilin daw niya ang utang ng pumintas.
Dumating na rin ang Heneral. Nawala
ang mga dinaramdam ni Don Timoteo. Si Basilio naman ay nasa harap ng bahay at
pinapanood ang mga nagdaratingan. Naawa siya sa mga inakala niyang mga walang
malay na mamamatay roon kaya naisip niyang bigyan sila ng babala. Ngunit ng
makita niya sina Padre Salvi at Padre Irene ay nagbago ang kanyang isip.
Nakita rin ni Basilio si Simoun na
dala ang ilawan. Kakila-kilabot ang anyo ni Simoun na naliligid ng apoy at
parang nag-aalinlangan din ito sa pagpanhik. Ngunit nang magtuloy ay sandali
niyang kinausap ang Heneral at iba pang mga bisita. Saka siya nawala sa
paningin ni Basilio.
Nalimot na naman ni Basilio ang
kapighatiang dinanas ng kanyang ina, kapatid, at ni Huli. Namayani ang kanyang
kabutihang loob at ninais na iligtas ang mga nasa bahay ngunit siya’y
hinadlangan ng mga tanod dahil sa marusing niyang anyo.
Namutla si Simoun nang makita si
Basilio na iniwan ng tanod-pinto upang magpugay sa kanya. Ang mukha niya’y tila
nagsasabi na tumuloy sa sasakyan at nag-utos na, “Sa Eskolta. Matulin!”
Mabilis na lumayo si Basilio ngunit
may nakita siyang lalaki na nakatanaw sa bahay. Si Isagani pala iyon kaya
niyaya niya itong lumayo. Ipinaliwanag niya ang tungkol sa ilawan saka hinila
si Isagani.
Ngunit na mabilis na nagpasya ang
binata ng makitang nagpupuntahan na sa kainan ang mga bisita. Naisip niya na
kasamang sasabog sa bahay si Paulita.
Sa loob ng bahay ay may nakita ang
mga nagpipiging na isang kaputol na papel na ganito ang nakasulat.
MANE THACEL PHARES
JUAN CRISOSTOMO IBARRA
Ani Don Custodio ay isang biro lamang
iyon dahil matagal nang patay si Crisostomo Ibarra. Ngunit ng Makita ni Padre
Salvi ang papel at ang nakasulat doon ay namutla ito. Lagda daw iyon ni Ibarra
kaya napahilig siya sa sandigan ng silya saka nanlambot sa takot.
Magpapatawag sana ng mga kawal ang
Kapitan Heneral ngunit ng walang makita kundi mga utusan na hindi niya naman
kilala ay sinabi na lamang nito na magpatuloy sa pagkain at wag intindihin ang
ganoong klaseng pagbibiro. Ngunit ang Heneral ay nagkunwari lamang na hindi
takot kahit pa ang lahat sa loob ng bahay ay takot na takot sa nasaksihan.
Maya-maya’y nagsalita si Don
Custodio. Sa wari daw niya’y ang kahulugan ng sulat ay papatayin silang lahat
noong gabing iyon.
Hindi sila lahat nakakibo. May
nagsabi na baka lasunin sila kaya binitawan ang mga hawak na kubyertos. Siya
namang paglabo ng ilawan.
Anang Kapitan Heneral kay Padre Irene
ay itaas nito ang mitsa ng ilawan. Bigla namang may mabilis na pumasok, tinabig
ang utusang humadlang dito, saka kinuha ang ilawan, itinakbo sa asotea, at
itinapon sa ilog. May nagsabing magnanakaw daw iyon at may nanghingi pa ng
rebolber.
Ang anino naman na kumuha sa ilawan
ay tumalon rin sa ilog.
Talasalitaan
·
Lumagpak – bumagsak, nahulog
·
Nagbabantulot – nag-aalinlangan
·
Nagbuwal -nabagsak
·
Panibugho – inggit, selos
·
Pumanhik – umakyat
El Filibusterismo Kabanata 36 – Mga
Kapighatian ni Ben Zayb
Matapos malaman ang pangyayari ay
patakbong nagtungo si Ben-Zayb sa kanyang bahay. Mula sa bahay ni Kapitan
Tiyago ay umuwi si Ben Zayb sa kanila. Hindi siya natulog ng gabing iyon.
Nagtiis siyang iwan ang hapunanan at sayawan.
Sa kanyang pagsusulat ay tila
gumagawa si Ben-Zayb ng panibagong istorya. Ayon sa kanyang pagkakasalaysay,
ang Heneral ay naging bayani, ang pagsuot ni Padre Irene sa ilalalim ng mesa ay
naging udyok ng katapangan dahil ginawa niya ito sa patatangkang paghuli sa
nagkasala. Kay Don Custodio naman ay inalala ang katalinuhan at paglalakbay,
samantalang ang pagkahimatay ni Padre Salvi ay gawa umano ng malaking dalamhati
ng mabait na Pransiskano.
Ngunit matapos niyang isulat ng lahat
ng iyon ay ibinalik sa kanya ng patnugon ng pahayagan ang kanyang sinulat.
Ipinagbawal pala ng Kapitan Heneral ang pagbanggit sa nangyari nang gabing
iyon.
May balita naman mula sa Pasig na
nilusob daw ng maraming tulisan ang bahay-pahingahan ng mga prayle at
nakatangay ng may dalawang libong piso. Malubha umano ang prayle at dalawang
utusan nito.
Muli na namang umandar ang
imahinasyon ni Ben Zayb. Gagawin daw niyang bayani ang isang kura na sa
pagtatangol ay nagkasira-sira ang isang silyang ginamit laban sa mga tulisan.
Agad siyang nagtungo sa Pasig at doon
ay natagpuan niyang sugatan si Padre Camorra. May isang maliit na sugat sa
kamay at may pasa sa ulo ang pari. Tatlo diumano ang mga magnanakaw na may
dalang gulok at limampung piso ang nanakaw.
Ayon kay Ben Zayb ay hindi tama ang
salaysay ni Padre Camorra. Kailangan daw gawing marami ang mga tulisan.
Samantala, may nadakip sa mga
tulisan. Pinaamin ito at sinabing sila raw ay inanyayahang sumama sa pangkat
nina Matanglawin upang sumalakay sa kumbento at mga bahay ng mayayaman. Isang
Kastila na mataas, kayumanggi, puti ang buhok at ang pasabi ay kumikilos sa utos
ng Kapitan Heneral na kaibigan niyang matalik ang diumano’y mangunguna sa
kanila. Katulong pa raw nila ang mga artilyero kaya wala raw dapat ikatakot.
Ang hudyat pa nga daw ay isang
malakas na putok ngunit dahil walang putok na narinig ay inakala nilang nilinlang
sila ng kanilang tagapanguna. Ang ilan daw sa kanilang mga kasama ay
nagsibalikan na sa bundok. Binalak nilang maghiganti sa umano’y Kastilang
makalawa beses na umanong lumoko sa kanila. Kaya naman ang tatlong tulisan ay
nagpasyang manloob.
Ayaw paniwalaan ang tulisan sa
kanyang paglalarawan na si Simoun ang kanilang pinuno. Si Simoun naman ay hindi
matagpuan sa kanyang bahay. Marami silang nakitang bala at pulbura doon.
Samantala, si Don Custodio ay
naghanda ng habla laban sa mag-aalahas. Mabilis na kumalat ang balita tungkol
kay Simoun. Maraming tao ang di makapaniwala sa kanilang nabalita.
Talasalitaan
·
Entreswelo – mesanin, isang silid na mas mababa sa
pangalawang palapag
·
Kalakip – kasama
·
Nilooban – ninakawan
·
Pagkatigal – pagkabigla
·
Tinuligsa – binatikos
El Filibusterismo
Kabanata 37 – Ang Hiwagaan
Sa kabila ng pagpipigil sa balita sa
mga kaganapan noong gabi sa piging ay nalaman pa rin ito ng madla. Naging
usap-usapan ito ng lahat ngunit palihim nga lamang.
Ang payat na platerong si Chikoy ay
nagdala kasi ng hikaw kay Paulita. Tinatanggal na noon ang mga palamuti at sa
mga hapag sa bahay ni Kapitan Tiyago at nakita niya mismo ang maraming supot na
pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, at sa likod ng mga upuan.
Ayon daw kay Ginoong Pasta ay iisa
ang maaring gumawa ng gayon. Maaring isang kaaway ni Don Timoteo o kaagaw ni
Juanito kay Paulita.
Binalaan agad ng may-ari ng bahay na
si Kapitan Loleng kung saan nanunuluyan si Isagani na magtago ito.
Ngunit ngumiti lamang ang binata.
Ipinagpatuloy ni Chikoy ang
pagbabalita. Aniya, dumating daw ang mga sibil ngunit wala namang
mapagbintangan. Si Don Timoteo lamang daw at si Simoun ang nangasiwa sa
pag-aayos ng bahay na pinagdausan ng piging. Pinaalis daw ang lahat ng mga di
kailangan sa imbestigasyon.
Natakot ang mga babaeng nakikinig sa
ibinalita ni Chikoy. Hinulaan nila kung sino ang may kagagawan ng lahat. May
nagsabing ang mga prayle daw. Ang iba ay si Quiroga daw, o kaya ay ang mga
mag-aaral. Baka daw si Makaraig. At tumingin si Kapitan Toringgoy kay Isagani.
Ang sabi ni Chikoy, ayon daw sa ilang
kawani ay si Simoun ang may kagagawan noon. Kaya naman nagtaka ang lahat.
Biglang naalala ni Momoy, isa sa mga
dumalo sa piging, ang pag-alis ni Simoun bago magsimula ang hapunan.
Ang sabi naman ni Chikoy ay nawawala
daw si Simoun at kasalukukang pinaghahahanap ng mga sibil. Lalong nabuo sa isip
ng mga kababaihan ang pagiging demonyo ni Simoun na nagkatawan umanong tao.
Dagdag pa ni Chikoy, iniisip umano ng
mga may kapangyarihan na ang ilawan ang siyang magpapasiklab sa pulbura na nasa
buong kabahayan. Biglang natakot si Momoy ngunit nang makita ang kasintahan na
si Siensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangan ito.
Makaraan ng ilang sandali ay
nagpaalam na si Isagani at umalis. Hindi na ito kaylan man bumalik pa sa
kanyang amain.
Talasalitaan
·
Buktot – nakakatakot
·
Platero – gumagawa ng alahas
El Filibusterismo Kabanata 38 –
Kasawiang-palad
Kinuha ng Pamahalaan ang lahat ng
pinaghinalaang tulisan para maitago ang kanilang kahinaan. Matapos ang
pagsalakay ni Kabesang Tales ay anim o pitong mga magsasaka ang dinakip ng mga
sibil saka pinalakad sa init ng araw.
Sampu o labindalawang mga gwardia
sibil naman na mga Pilipino ang nang-aabuso sa mga bilanggo at pilit na
pinapaamin na sila ang mga tulisan. Abot-siko at kabit-kabit ang gapos ng mga
ito na inilakad nang tanghaling tapat sa kainitan ng Mayo na walang sombrero at
panyapak.
Kapag may natumba at mabagal ang
paglakad ng mga bilanggo ay binugbog sila at pilit na pinapatayo. Nilalait pa
ng ilang sibil ang mga bihag.
Ayon kay Mautang, isa sa mga
Pilipinong sibil, may karapatan silang abusuhin ang mga bilanggo dahil
magkapareho lang ang kanilang nasyonalidad.
May ilang mga tulisan na lumusob sa
kanilang paglalakbay at sinimulan ang pagpalitan ng putok.
Namatay si Mautang at ilang mga
gwardiya sibil.
May isang tao na nakatayo sa itaas ng
bundok na iwinawasiwas ang baril. Inutusan ng kabo si Carolino na barilin iyon.
Mukhang kilala ni Carolino kung sino
ang taong nasa bundok ngunit hindi niya masyadong maaninagan dahil sa init ng
araw.
Nang tingnan niya ang mga
nakahandusay, nakita niya sa mga iyon ang kanyang lolo Selo. Nakatingin ito kay
Carolino habang nakaturo ang daliri sa likod ng talampas.
Namutla si Carolino. Hindi niya
inaasahang siya ang makakapatay sa kanyang ingkong.
Talasalitaan
·
Iika-ika – pipilay-pilay
·
Kabyawan – asukarera
·
Kapasete – helmet
·
Pagtudla – pag-asinta
·
Walang kaabug-abog – biglaan
El Filibusterismo Kabanata 39 –
Katapusang Kabanata
Ang Padre Florentino ay malungkot na
tumugtog ng kanyang armonyum. Umalis si Don Tiburcio de Espadaña sa
pag-aakalang siya ang Kastilang tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa
gabing iyon. Akala niya’y natunton na siya ni Donya Victorina na kanyang asawa.
Isang telegrama ang pinabasa ng
tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay Padre Florentino. Anang telegram,
“Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera remitara vivo muerte”.
Si Simoun talaga ang tinutukoy sa
telegrama. Sugatang dumating sa bayan nina Padre Florentino si Simoun may
dalawang araw na ang nakararaan. Di na siya inusisa ng pari. Walang alam ang
pari tungkol sa mga kaganapan noong gabi ng piging sa Maynila.
Ang akala ng pari ay kaya sugatan si
Simoun sapagkat may naghiganti dito sa kadahilanang wala na ang Kapitan
Heneral. Ngunit paliwanag ni Simoun ay nagkasugat lamang siya dahil sa kawalan
ng pag-iingat.
Nang matanggap ng pari ang tlegrama
ay naghinala ito na si Simoun ay tumakas sa mga kawal na tumutugis sa kanya sa
Maynila.
Si Simoun naman ay ayaw magpagamot sa
ospital ngunit pumayag na mag-paalaga kay Dr. De Espadaña. Malubha ang sugat na
natamo ni Simoun.
Itinigil ni Padre Florentino ang
pagtugtog at inisip ang kahulugan ng pakutyang ngiti ni Simoun nang mabatid
nito ang tungkol sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga darakip. Sa
isip ng pari ay taong palalo daw si Simoun na dati’y makapangyarihan ngunit
ngayon ay kahabag-habag.
Inisip din niya kung bakit sa kanya
na isang paring Pilipino ninais ni Simoun na mamalagi at magtago gayong dati’y
napakababa ng tingin sa kanya nito.
Di kasi pinansin noon ni Simoun ang
pakisuyo ng pari na tulungang makalaya si Isagani sa kulungan dalawang buwan na
ang nakararaan. Ikinalungkot din ni Isagani ang pagkakadali ng kasal ni Paulita
at Juanito sa tulong ni Simoun. Ngunit sa kabila ng lahat ng ito maging ang
pagtulong ni Padre Florentino kay Simoun ay tila ba walang pagnanasang
mailigtas ni Simoun ang sarili.
Pumasok ang pari sa silid ni Simoun
at tila wala na ang mapangutyang anyo sa mukha nito. Uminom pala ng lason si
Simoun at wari’y tinitiis ang sakit na dulot nito.
Tinangka pa ng pari na ihanap ng
lunas si Simoun ngunit tumanggi na ito. Nagdasal ang pari at pagkatapos ay
buong kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang
makinig.
Dito na ipinagtapat ni Simoun ang
tunay niyang katauhan. Halos nasindak ang pari. Malungkot na ngumiti ang
maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang mukha at tumungo upang makinig.
Isinalaysay ni Simoun ang kanyang buhay.
Labintatlong taon siyang tumigil sa
Europa upang mag-aral saka bumalik sa Pilipinas na puno ng pangarap at pag-asa.
Napatawad na niya noon ang mga nagkasala sa kanyang ama at piniling mabuhay ng
tahimik at mapayapa. Ngunit isang kaguluhan ang dumating sa kanyang buhay at sa
isang iglap ay nawala sa kanya ang kanyang pangalan, yaman, pag-ibig,
kinabukasan, at kalayaan. Naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang
kaibigan.
Tinangka daw niyang maghiganti.
Nagpunta siya sa ibang bansa dala ang bahagi ng kayamanan ng kanyang magulang
at siya’y nangangalakal.
Sumali daw siya sa himagsikan sa
Kuba. Nakilala niya roon ang Kapitan Heneral na noon ay Kumandante pa lamang.
Pinautang siya at naging matalik na kaibigan dahil sa kawalang hiyaan ng
kapitan na siya lang ang nakaaalam.
Sa tulong umano ng salapi ay nakuha
niyang maging kaibigan ang Kapitan Heneral at naging sunud-sunuran pa sa kanya.
Marami pang pagtatapat na sinabi si
Simoun na inabot na ng gabi nang matapos. Saglit na nanahimik at inihingi ng
tawad ng pari ang mga pagkukulang ni Simoun. Hiniling din ng pari na igalang ng
mag-aalahas ang kalooban ng Diyos.
Makaraan ay nagtanong si Simoun kung
bakit hindi siya tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. Ang sabi ng pari ay
dahil masama ang kanyang pamamaraan saka nagpaliwanag.
Tinanggap ni Simoun ang mga sinabi ng
pari. Inaming siya’y nagkamali at naitanong na dahil ba sa pagkakamaling iyon
ay ipagkakait na ng Diyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang
napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya?
Tumugon ang pari at sinabing ang
matatapat at mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay
makilala at lumaganap. Ang nararapat na gawin ay magtiis at gumawa.
Napailing lamang si Simoun. Madali
lamang daw sabihin ang magtiis at gumawa sa mga taong hindi pa nakararanas ng
ganoon. Natanong pa ni Simoun na anong klaseng Diyos daw ang humingi ng ganoon
kalaking pagpapasakit.
Sinabi naman ng pari na ito raw ang
isang Diyos na makatarungan at nagpaparusa sa kakulangan ng tao ng pananalig at
sa mga gawang masama. Dagdag pa niya,
“Pinabayaan natin ang kasamaan kaya’t
katulong tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di natin dapat tuklasin sa
tulong ng patalim. Tuklasin natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng
katwiran at karangalan ng tao. Gumawa tayo ng mabuti, tapat at marangal
hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan.”
Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari.
Naghari ang katahimikan. Dalawang pisil pa. Nagbuntong hininga si Simoun at
higit na mahabang katahimikan ang namayani.
Napabulong na lamang ang pari ng,
“Nasaan ang kabataang naglalaan ng
magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at kasiglahan alang-alang sa
ikabubuti ng kanilang bayan? Saan naroon ang handang magpakamatay upang hugasan
ng dugo ang napakaraming pagkakasala? Upang karapatdapat ang pagpapakasakit
ito’y kailangang malinis at busilak. Nasaan ang kabataang may lakas na tumanan
na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng
sigla na patay na sa aming puso? O kabataan, kayo’y aming hinihintay!”
Naluha ang pari at binitawan ang
kamay ni Simoun. May kumatok na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ilawan.
Hinipo niya si Simoun at dahil sa liwanag ng lampara ay nabatid na ito ay patay
na. Lumuhod at nanalangin si Padre Florentino.
Pagkaraan ay tinawag ng pari ang mga
utusan, pinaluhod ang mga ito at pinagdasal. Umalis ang pari sa silid at kinuha
ang takbang bakal ni Simoun. Dinala niya ito sa talampas na laging inuupuan ni
Isagani upang sisirin ng tingin ang kalaliman ng dagat.
Maya-maya’y inihagis ni Padre
Florentino ang mga takba ng brilyante at alahas ni Simoun sa dagat.
Talasalitaan
·
Dalumat – dila
·
Gubat – giyera
·
Kahalangdon – dignidad
·
Lubong – lamay
·
Mabudhion – traydor
·
Magtutudlo – propesor
·
Pahamatngon – banta
·
Pinuy’anan – tahanan
·
Pusil – baril
·
Suba – ilog
·
Ulipon – alipin
